Để nâng cao khả năng đào tạo và nghiên cứu khoa học, nhiều trường đại học đã thành lập các viện trực thuộc. Đơn vị này góp phần kiện toàn bộ máy tổ chức cũng như hỗ trợ trường phát triển về quy mô, chất lượng hoạt động.
Viện Nghiên cứu giáo dục tiền thân là Phân viện Khoa học Giáo dục miền Nam được thành lập ngày 14/11/1975. Năm 1999, viện được sáp nhập vào Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. Ngày 1/3/2001, Viện Nghiên cứu giáo dục được thành lập theo Quyết định số 1012/QĐ-BGD&ĐT-TCCB của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo. Năm 2011, viện được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Ba.
Thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu và đào tạo, Tiến sĩ Cao Anh Tuấn, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, phụ trách Viện nghiên cứu giáo dục, cho biết rằng viện tập trung vào 2 nhiệm vụ chính: nghiên cứu khoa học và đào tạo. Đây bao gồm nghiên cứu về xu hướng giáo dục mới, vấn đề liên ngành, và đóng góp vào việc xây dựng chính sách giáo dục. Viện cũng tham gia vào đào tạo sau đại học và kết nối đào tạo quốc tế, đồng thời cung cấp tư vấn để đảm bảo chất lượng giáo dục.
Quy chế hoạt động của viện được giao theo Quyết định số 2853/QĐ-ĐHSP năm 2018. Hiện tại, viện tự chủ và tự vận động trong các hoạt động để đảm bảo nguồn kinh phí.
Về hoạt động nghiên cứu khoa học, viện thực hiện nhiều đề tài nghiên cứu theo nhu cầu của địa phương, bao gồm cả đề tài khoa học công nghệ của Sở Khoa học và Công nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, đề tài từ các tỉnh thành và đề tài được đặt hàng bởi các trường. Các kết quả nghiên cứu này đóng góp vào việc tăng cường uy tín học thuật của viện, đồng thời hỗ trợ vào hoạt động kết nối và dịch vụ cộng đồng của viện và toàn trường.
Viện cũng chuyển giao tri thức qua hoạt động bồi dưỡng, bao gồm tổ chức các khóa bồi dưỡng theo nhu cầu của các đối tác như Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh/thành, tổ chức và doanh nghiệp có liên quan. Ngoài ra, viện thực hiện hoạt động tư vấn như thiết kế khảo sát, phân tích số liệu phục vụ công tác bảo đảm chất lượng giáo dục và các vấn đề về phát triển giáo dục.
Viện đã và đang áp dụng nhiều giải pháp nhằm giải quyết các khó khăn, đặc biệt là về tài chính. Mặc dù còn một số vấn đề cần được cải thiện, nhưng hoạt động của viện vẫn đang phát triển theo hướng đúng định.
Hơn 40 năm có mặt trong hệ thống giáo dục, Viện Nghiên cứu giáo dục đã có nhiều kinh nghiệm phối hợp thực hiện đề tài với các đơn vị liên quan và địa điểm đặc biệt thuận lợi, giúp viện có nhiều cơ hội phát triển. Tuy nhiên, viện vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là về tài chính và điều chỉnh các quy định liên quan đến bồi dưỡng thường xuyên.